Każdy z pewnością zetknął się z pojęciem etyki, powielanym i odmienianym na wiele sposobów, w zależności od sytuacji. Słyszymy niejednokrotnie o etyce lekarza, nauczyciela czy w ogóle człowieka. Zatem nie tylko życiu prywatnym , ale również i w życiu zawodowym tłumacza na pewno zetknąłeś się z tym zagadnieniem . Często przecież słyszymy, że ktoś zachował się nieetycznie, bowiem swoim zachowaniem wzbudził protest czy oburzenie jakiejś grupy społecznej.
A na czym polega etyka w zawodzie tłumacza?
Etyczny/nieetyczny
Prawda jest taka, że jeśli dana osoba zachowała się moralnie poprawnie, to zwykle nie jest ten fakt opisywany w mediach, natomiast gdy ktoś postąpił nieetycznie, wówczas sytuacja ta jest szeroko ujawniana na forum medialnym. Dlaczego tak jest? Z jednej strony można wyjść z założenia, że ludzie lubią sensację, lubią rozmawiać o wydarzeniach, które są szokujące. I to jest prawda, bo ludzie lubią sensację. Z drugiej zaś strony – po co roztrząsać fakt, który powinien być normalny, naturalny i poprawny etycznie? Przecież każdy powinien zachowywać się poprawnie. Powinien, ale czy zawsze tak się zachowuje? No właśnie…Zawsze temat dotyczący etyki czy moralności jest bardzo trudny, bowiem dotyka niezwykle delikatnych i podlegających ocenie kwestii, choć ujętych przecież w pewnych ramach społecznych.
Definicja słownikowa
Na początku, zanim zagłębimy się w problem, musimy odpowiedzieć sobie na pytanie, czym w ogóle jest etyka? Otóż, zgodnie z definicją zawartą w Encyklopedii PWN:
w sensie potocznym etyka to ogół norm moralnych uznawanych w pewnym czasie przez jakąś zbiorowość społeczną jako punkt odniesienia dla oceny i regulacji postępowania w celu integracji grupy wokół pewnych wartości, synonim moralności; w sensie filozoficznym — etyka to nauka dotycząca moralności, rozpatrywana odrębnie w aspektach: normatywnym jako nauka moralności (tzw. etyka normatywna lub etyka właściwa) oraz opisowo-wyjaśniającym jako nauka o moralności (tzw. etyka opisowa lub etologia).
Aspekt filozoficzny zostawmy filozofom, zajmijmy się kwestią, czym jest etyka dla każdego z nas? Otóż, za definicją idąc jest ona ogółem norm moralnych stanowiących punkt odniesienia do oceny postępowania danej grupy ludzi. Można zatem zachowania etyczne lub nieetyczne odnosić zarówno do ogółu społeczeństwa jak i do poszczególnych jego grup, w tym również zawodowych. Zwykle pojęcie etyka zawodowa kojarzy nam się właśnie z lekarzami, choć tak naprawdę odnosi się ona do każdej grupy zawodowej, w tym również do tłumaczy. Podkreślam, że kwestie etyki zawodowej nie dotyczą jedynie tłumaczy przysięgłych, byłoby to bowiem zbyt pobieżne zrozumienie tematu. Jeśli zatem jesteś tłumaczem nieprzysięgłym, nie oznacza to że etyka zawodowa tłumacza nie dotyczy Ciebie. Wręcz przeciwnie- normy etyczne są uniwersalnymi i ponadzawodowymi pojęciami, nie zawsze przecież muszą wynikać z konkretnych przepisów prawa.
Czy istnieją zbiory norm moralnych obowiązujących dla poszczególnych zawodów?
Oczywiście, że tak. Każda grupa zawodowa posiada swoje normy etyczne, pewne ramy postępowań pożądanych w danym zawodzie i tych, które nie są akceptowane. Normy te są określane jako kodeksy etyki. Mają je lekarze, notariusze ale również i tłumacze.
Każdy z pewnością słyszał o „Kodeksie Etyki Lekarskiej”i przysiędze Hipokratesa, stanowiących podstawy wykonywania zawodu lekarza. W przypadku tłumaczy przysięgłych takim zbiorem zasad zawodowych jest Kodeks Tłumacza Przysięgłego (zwany dalej również kodeksem), przyjęty uchwałą Rady Naczelnej Polskiego Towarzystwa Tłumaczy Przysięgłych i Specjalistycznych TEPIS z dnia 30 czerwca 2011 roku. Kodeks podzielony jest na dwa działy, pierwszy z nich to „Zasady Etyki Zawodowej”, drugi zaś to „Zasady Praktyki Zawodowej”. Zasady etyki zawodowej tworzy 15 paragrafów, które określają normy praktyki zawodowej tłumacza przysięgłego.
Analizując ich treść można wskazać zasady, którymi winien kierować się w swojej karierze zawodowej tłumacz przysięgły. Są to:
- godność tłumacza jako osoby zaufania publicznego
- obowiązek zachowania staranności i wierności tłumaczenia
- osobista odpowiedzialność za rzetelność tłumaczenia
- obowiązek zachowania bezstronności
- uzasadniona odmowa wykonania tłumaczenia z powodu braku wymaganej wiedzy
- obowiązek terminowego wykonania tłumaczenia
- obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej
- obowiązek doskonalenia kwalifikacji zawodowych
- obowiązek korzystania z pomocy warsztatowych
- obowiązek dzielenia się wiedzą
- obowiązek uczciwości rozliczeń
- obowiązek solidarności koleżeńskiej
Powyższe normy wydają się być oczywiste, prawda? Wywodzą się bowiem z ogólnych norm moralnych i dlatego czytając je z pewnością z nimi się zgadzasz i je akceptujesz. Tak sformułowane zasady wypływają z uznania tłumacza przysięgłego za osobę zaufania publicznego. Można uznać, że to pojęcie stanowi niejako punkt odniesienia powyższych norm. Poniżej omówię w mojej ocenie najważniejsze ze wskazanych zasad.
Godność tłumacza jako osoby zaufania publicznego
Nieprzypadkowo norma ta ujęta została jako pierwsza w „Kodeksie Tłumacza Przysięgłego”:
tłumacz przysięgły czyni wszystko, aby swą postawą etyczną spełnić wymagania, jakie społeczeństwo stawia przed osobą zaufania publicznego, zwłaszcza w zakresie staranności, bezstronności, przestrzegania tajemnicy zawodowej, doskonalenia kwalifikacji zawodowych i lojalności koleżeńskiej, która wyklucza nieuczciwą konkurencję oraz uleganie nieuprawnionym żądaniom zleceniodawców, w szczególności w zakresie nadinterpretacji, błędnej interpretacji lub pominięcia. (§ 1 kodeksu)
Z tej ujętej jako pierwsza zasady wypływają wszystkie inne. Bo przecież jeśli tłumacz przysięgły uznany jest za osobę zaufania publicznego, to wiąże się to z określonymi jej przymiotami . Oczywiście, przede wszystkim z określonym prestiżem, ale i jednocześnie nakłada to na Ciebie pewne wzorce zachowań, jak chociażby ujęta w zasadach etyki tłumacza godność – zasada uniwersalna – jest ona przecież punktem wyjścia dla wielu innych zasad, stanowi można powiedzieć ich podstawę. Godność to przecież nie tylko przestrzeganie zasad w wykonywanym zawodzie, ale – a może przede wszystkim – w życiu prywatnym. Jeśli bowiem zachowujemy te zasady prywatnie, to zawodowo również.
Godność – zgodnie z powyższą definicją – to postawa etyczna którą mamy obowiązek kierować się na co dzień, a w ujęciu zawodowym – to po prostu rzetelność i uczciwość w wykonywaniu pracy, a godne zachowanie to również brak uległości wobec klientów, którzy mogą próbować wywierać presję czy sugerować tłumaczowi nieprofesjonalne zachowanie.
Obowiązek zachowania staranności i wierności tłumaczenia oraz osobistej odpowiedzialności za tłumaczenie.
Zachowanie staranności i wierności tłumaczenia to jakość Twojej pracy, a osobista odpowiedzialność za wierność wobec tekstu źródłowego i rzetelność tłumaczenia powinna stanowić gwarancję jakości wykonanej przez Ciebie translacji. Nikt nie może mieć wątpliwości, iż wykonane przez Ciebie tłumaczenie jest zrobione dobrze i rzetelnie. Gwarancją najlepszego tłumaczenia jest Twoja osobista odpowiedzialność za nie i za jego terminowość (§ 2 kodeksu). Oznacza to, że każde wykonane przez Ciebie tłumaczenie musi być zrobione z zachowaniem należytej staranności i pieczy nad nim, zgodnie z obowiązującymi Cię zasadami dotyczącymi tłumaczenia.
To Ty odpowiadasz za tłumaczenie, które może przecież różnić się od interpretacji Twojego Klienta. Pamiętaj, że to Ty jesteś profesjonalistą, nie Klient.
Obowiązek zachowania bezstronności
Bezstronność (§ 3 kodeksu), którą musisz zachować przy tłumaczeniu oznacza, że przede wszystkim nie możesz być emocjonalnie zaangażowany w wykonywane tłumaczenie. Przykład: zostałeś zaangażowany do tłumaczenia ustnego kontraktu pomiędzy firmami, z których jedna jest polska, a druga np. amerykańska. Zlecenie otrzymałeś od polskiej firmy, z którą często współpracujesz i otrzymujesz od niej wytyczne, które Twój zleceniodawca chciałby zawrzeć w negocjowanym kontrakcie.
Mimo, iż bardzo chciałbyś aby ta umowa została zawarta, bowiem od tego zależą kolejne zlecenia dla Ciebie jako tłumacza, nie możesz w żaden sposób wpływać na ich przebieg, wyrażać swoich osobistych poglądów ani doradzać. Musisz pozostać neutralny i zdystansowany, mimo iż chciałbyś aby negocjacje zakończyły się pomyślnie dla Twojego zleceniodawcy. Tego „pozostawania z boku”wymaga od Ciebie Twój zawód. Nikt bowiem nie może mieć jakichkolwiek wątpliwości co do Twojej bezstronności, gdyż w tej sytuacji nie reprezentujesz żadnej ze stron. Jest to trudne, ale świadczy o Twoim wysokim profesjonalizmie.
Odmowa wykonania tłumaczenia
Ważną z praktycznego punktu widzenia jest niewątpliwie możliwość odmowy wykonania tłumaczenia. Pamiętaj jednak, że odmowa musi być uzasadniona. Jej warunki i dopuszczalność określa § 4 kodeksu, zgodnie z którym:
tłumacz przysięgły powinien odmówić przyjęcia tłumaczenia, jeżeli nie dysponuje wystarczającą wiedzą fachową, nie zna terminologii specjalistycznej w danej dziedzinie, nie ma możliwości przygotowania się do specjalistycznego tłumaczenia w zbyt krótkim – w jego ocenie – czasie, lub jeżeli podjął wcześniej zobowiązanie wykonania innego tłumaczenia; jeżeli zaś pozostaje w stosunku pokrewieństwa, powinowactwa lub innych bliskich powiązań z uczestnikami postępowania prowadzonego na podstawie ustawy, ma obowiązek poinformowania o tym zleceniodawcy.
Z powyższego wynika, że nie tylko jako tłumacz przysięgły możesz odmówić przyjęcia tłumaczenia, ale nawet powinieneś to zrobić w sytuacji gdy nie posiadasz wymaganej wiedzy fachowej, nie znasz terminologii specjalistycznej lub gdy nie masz możliwości z powodu krótkiego czasu przygotować się do tłumaczenia. Nikt przecież nie może wymagać, nawet od najlepszego specjalisty aby miał wiedzę doskonałą, jest to przecież niemożliwe. Zatem godne tłumacza jest przyznanie się do jej braku niż wadliwe wykonanie zleconego tłumaczenia.
Obowiązek terminowego wykonania tłumaczenia
Jeśli z powodu nadmiaru obowiązków nie dysponujesz czasem koniecznym dla rzetelnego przygotowania tłumaczenia, nie wykonuj go. Twoja praca świadczy o Twojej renomie. Lepiej odmówić tłumaczenia, niż wykonać je w pośpiechu i niedbale albo wykonać je nieterminowo. Jako tłumacz przysięgły (choć nie tylko, każdy powinien wywiązać się z zobowiązań terminowo, nie ma znaczenia czy jesteś tłumaczem przysięgłym czy nie) masz obowiązek wykonywać swoją pracę na czas. Stanowi to o Twojej odpowiedzialności. Owszem, zdarzają się sytuacje nieprzewidziane takie jak nagła choroba czy sytuacja nadzwyczajna, które uniemożliwiają wykonanie zlecenia w terminie.
Wówczas bezzwłocznie musisz o tym fakcie poinformować swojego klienta (§ 5 kodeksu). Bezzwłocznie czyli kiedy? Nie został tu bowiem wskazany żaden konkretny termin – siedmiodniowy, trzydniowy itd. Bezzwłocznie – w ujęciu prawniczym oznacza: natychmiast (bez zbędnej zwłoki) gdy dowiedziałeś się o danej sytuacji, bez zwlekania z tym o dzień czy dwa.
Dla przykładu – przyjąłeś tłumaczenie , które miałeś wykonać za 7 dni. W trzecim dniu miałeś wypadek, znalazłeś się w szpitalu ze złamaną ręką. W tym samym dniu wychodzisz ze szpitala z gipsem na ręce. Oczywistym jest, że nie zdołasz w takiej sytuacji wykonać na czas tłumaczenia. Po wyjściu ze szpitala, od razu zawiadamiasz zleceniobiorcę o sytuacji. To jest „bezzwłoczne poinformowanie”.
Obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej
Kolejną, bardzo ważną zawodową zasadą jest obowiązek zachowania przez Ciebie jako tłumacza przysięgłego tajemnicy zawodowej (§ 6 kodeksu). Obowiązek ten jest bardzo istotny z uwagi na materiały źródłowe z którymi masz do czynienia tłumacząc je. Informacje w nich zawarte mogą stanowić tajemnicę przedsiębiorstwa Twojego klienta czy jego prywatne dane, a nawet tajemnice państwowe. Nie wolno Ci ujawniać żadnych faktów ani informacji z którymi zapoznałeś się przy wykonywaniu swoich obowiązków.
Twoje relacje z klientem muszą bowiem być oparte na zaufaniu. („tłumacz przysięgły zobowiązany jest do zachowania tajemnicy zawodowej, którą objęte są wszelkie informacje uzyskane w związku z tłumaczeniem, w tym również informacje, których nieumyślne ujawnienie zagrażałoby bezpieczeństwu obrotu gospodarczego, oraz ponosi całkowitą odpowiedzialność osobistą za sposób ich przechowywania w każdej postaci, w tym również w formie zapisu elektronicznego z zastosowaniem dostępnych środków technicznych”).
Nie oznacza to jednak, że nigdy, absolutnie nigdy nie wolno Ci takich informacji ujawnić. Kiedy zatem i komu można ujawnić informacje objęte tajemnicą zawodową? Zawsze gdy w trakcie wykonywania swoich obowiązków ujawnisz podejrzenie popełnienia przestępstwa lub na rozprawie w sądzie. Dla przykładu: klient zlecił Ci tłumaczenie tekstu, który okazał się być szczegółowym opisem planu zamachu na prezydenta lub opisem zabójstwa o którym ostatnio głośno w mediach, a sprawca jest poszukiwany. Wówczas obowiązek zawiadomienia organów ścigania o tym jest nadrzędny nad obowiązkiem zachowania przez Ciebie tajemnicy zawodowej.
Obowiązek doskonalenia kwalifikacji zawodowych.
Jako tłumacz przysięgły zobowiązany jesteś do podnoszenia swoich kwalifikacji zawodowych poprzez chociażby szkolenia. Ma to na celu ciągłą pracę warsztatową i doskonalenia Twojej wiedzy. Trudno bowiem wyobrazić sobie, choćby z praktycznego punktu widzenia w dobie tak szybkiego tempa życia i rozwoju gospodarczego aby tłumacz nie zdobywał nowych umiejętności zawodowych. W ten sposób przecież sam skazałby się na niebyt w zawodzie. Zasada, a właściwie obowiązek ujęty jest w § 7 kodeksu, który stanowi, że:
Tłumacz przysięgły jest zobowiązany do stałego doskonalenia swoich kwalifikacji translatorskich, językowych i merytorycznych, w tym również podstawowej wiedzy w zakresie krajowego i międzynarodowego obrotu prawnego tłumaczonych dokumentów, zgodnie z obowiązkiem określonym w ustawie o zawodzie tłumacza przysięgłego.
Inaczej mówiąc jako tłumacz musisz być zawsze „na czasie” i „wewnątrz zawodu”z poziomem swej wiedzy.
Obowiązek korzystania z pomocy warsztatowych i konsultacji znawcy przedmiotu
Oprócz konieczności stałego podnoszenia kwalifikacji i dokształcania się jako tłumacz przysięgły powinieneś korzystać przy wykonywaniu tłumaczeń ze wszelkich dostępnych źródeł wiedzy. Nie chodzi tu tylko o słowniki czy encyklopedie, ale również o konsultacje ze znawcą przedmiotu. Zgodnie z § 8 kodeksu:
tłumacz przysięgły ma obowiązek wykorzystania wszelkich dostępnych mu pomocy warsztatowych: słowników, encyklopedii, podręczników, baz terminologicznych i norm oraz innych źródeł wiedzy oraz korzystania z konsultacji znawcy przedmiotu w celu zapewnienia najwyższej jakości tłumaczenia. Obowiązek ten oznacza prawo tłumacza do zapewnienia sobie czasu na rzetelne wykonanie tłumaczenia przy ustalaniu jego terminu.
Twoim priorytetem jest przecież jak najlepiej wykonane tłumaczenie, które niemal idealnie odzwierciedla charakter tekstu jak i również nie pozostawia żadnych wątpliwości interpretacyjnych. Konsultacje ze znawcą przedmiotu są po prostu zasięgnięciem wiedzy od innych tłumaczy, którzy mogą mieć większe doświadczenie przy tłumaczeniu określonych, specjalistycznych tekstów, a ich pomoc może być dla Ciebie nieoceniona.
Obowiązek dzielenia się wiedzą.
Ujęty w §13 kodeksu obowiązek można ująć jako koleżeńską pomoc udzielaną przez doświadczonych w zawodzie tłumaczy młodszym kolegom:
tłumacz przysięgły ma obowiązek uczestniczenia w procesie przekazywania własnych doświadczeń i wiedzy zawodowej kolegom i adeptom zawodu.
Owo dzielenie się wiedzą to po prostu wymiana wiedzy, którą tłumacz z dużym doświadczeniem zawodowym powinien (ma obowiązek) przekazać nowym adeptom tej sztuki. Może to odbywać się np. podczas szkoleń, warsztatów czy nawet na forach internetowych. Nie ma tu ograniczeń co do przekazywania i czerpania tej wiedzy, a ma to bowiem na celu zdobywanie i pogłębianie doświadczeń zawodowych , co jest niezwykle istotne jeśli jesteś dopiero na początku swej kariery tłumacza. Jest to swoiste wsparcie kolegów po fachu, które na pewno wiesz jak jest pomocne. Później to Ty będziesz mógł służyć wiedzą i doświadczeniem dla młodszych kolegów.
Obowiązek uczciwości rozliczeń
Obowiązek ten ma na celu ograniczenie nadużyć po stronie tłumacza. Mówiąc obrazowo – przekład jest materią płynną, można w sposób jasny i zrozumiały przetłumaczyć tekst przy użyciu jedynie niezbędnych do tego słów czy znaków, nie ma potrzeby tworzenia epopei aby tekst przetłumaczony był zrozumiały. Chodzi o to, aby wynagrodzenie za wykonane tłumaczenie w sposób rzeczywisty i uczciwy odzwierciedlało nakład pracy tłumacza i stopień trudności tekstu:
przy ustalaniu wysokości wynagrodzenia tłumacz przysięgły powinien uwzględnić stopień trudności, zakres tłumaczenia oraz własne kwalifikacje i pozycję zawodową, bacząc na solidarność koleżeńską i godność zawodową, aby uniknąć zarzutu o uprawianie nieuczciwej konkurencji przez stosowanie rażąco zaniżonych lub bezzasadnie zawyżonych cen za świadczone przez siebie usługi. (§ 12 kodeksu)
W powołanym paragrafie jest poruszona jeszcze jedna ważna kwestia, a mianowicie zasada uczciwej konkurencji. Z jednej strony bowiem nieuzasadnione, rażące zawyżenie stawki za tłumaczenie stanowi czyn nieuczciwej konkurencji, ale co istotniejsze – również zaniżenie tej stawki godzi w tę zasadę. Można sobie wyobrazić taką sytuację: jest dwóch tłumaczy, jeden z nich stosuje zwykłe stawki za tłumaczenie, drugi zaś drastycznie je zaniża. Ten ostatni ma więcej klientów niż ten pierwszy. Dlaczego? Bo klienci dzielą się takimi informacjami, który tłumacz „jest tańszy”. I ten pierwszy będzie miał klientów mniej niż ten drugi, bowiem klienci zlecili tłumaczenia tłumaczowi, który to robi tanio. Inną kwestią jest czy taniej znaczy lepiej? Odpowiedź na to pytanie pozostawiam Wam.
Solidarność koleżeńska
Od tłumacza przysięgłego wymagana jest solidarność z innymi tłumaczami. Oznacza to obowiązek udzielenia pomocy np. w przypadku konieczności zastępstwa. Każdemu może przecież wydarzyć się wypadek losowy, którego nie mogliśmy przewidzieć, a obowiązki związane z pracą zawodową są terminowe. W takich sytuacjach lub gdy nie jesteś w stanie poradzić sobie sam ze zbyt trudnym tłumaczeniem, powinieneś móc liczy na pomoc ze strony innych tłumaczy. Tak samo gdy Twój kolega potrzebuje takiej pomocy, nie powinieneś odmawiać:
tłumacz przysięgły powinien pomagać koleżankom i kolegom w potrzebie i w miarę możliwości nie odmawiać im takiej pomocy, zwłaszcza gdy chodzi o zastępstwo w wykonaniu pilnego tłumaczenia w razie nieprzewidywanej niemożności wykonania go w terminie oraz pomoc w wykonaniu szczególnie trudnego tłumaczenia. ( § 14 kodeksu)
To co zapisane w kodeksie, jest zasadą lub nawet, jak to ujęto – obowiązkiem. Jak to jednak wygląda w praktyce, być może sam doświadczyłeś. Jeśli są to pozytywne doświadczenia, świadczy to najlepiej o Twoim środowisku zawodowym. I mam nadzieję, że nigdy nie doświadczysz innej sytuacji. Jest to bowiem niezwykle budujące gdy masz oparcie w środowisku i zawsze możesz liczyć na pomoc kolegów.
Czy powyższe zasady dotyczą jedynie tłumaczy przysięgłych?
Opisane wyżej i omówione normy etyki tłumacza teoretycznie obowiązują jedynie tłumaczy przysięgłych i członków Polskiego Towarzystwa Tłumaczy Przysięgłych i Specjalistycznych TEPIS.
Ale czy tylko tą grupę zawodową tłumaczy powinny obowiązywać?
Myślę, że odpowiedź jest oczywista. Otóż, każdy tłumacz, bez względu na to czy jest tłumaczem przysięgłym czy nie powinien w swojej karierze zawodowej kierować się wskazanymi zasadami. Są to bowiem podstawy etyczne, które w mojej ocenie powinny być oczywistymi normami bez których nie ma mowy o uczciwej pracy i lojalności. Każdy z nas, również w życiu prywatnym musi mieć swój katalog moralny, który jest jego kompasem w codziennym życiu i który stanowi punkt odniesienia dla podejmowanych przez nas działań.
Uczciwość, lojalność, zaufanie są to uniwersalne zasady, które pomagają w życiu, również tym zawodowym, bo tworzą Twój wizerunek jako człowieka i jako tłumacza. I tak naprawdę nie powinno mieć znaczenia z której grupy zawodowej jesteś, te zasady winny być Twoim punktem odniesienia w ścieżce Twej kariery.
Mam na imię Andrzej i jestem urodzonym kaliszaninem. Od 2 lat jednak mieszkam we Wrocławiu, gdzie pracuję w dużej firmie informatycznej. Moją pasją od dziecka było pisanie oraz języki obce. Dziś swoją fascynację łączę z pracą, która bardzo lubię za elastyczność i możliwości rozwoju. Dzięki temu dobrze wiem, jak przełożyć teorię na praktykę. Z przyjemnością podzielę się z Wami swoją wiedzą i spostrzeżeniami na różne tematy. Po pracy chętnie spędzam wolny czas na wyprawach w góry albo na wycieczkach rowerowych.
